علل سخت‌باوری جهان آخـــرت
آیا جهانی ماورای دنیا وجود دارد؟ چه اشکالی دارد زندگی پس از مرگ را در همین جهان تجربه کنیم؟
آدمی موجودی باورمحور است که در هر لحظه بر اساس باورهای خود، درخصوص پدیده‌های گوناگون دست به عمل می‌زند.
از چنین نگرشی، طیف متنوعی از باورها در عرصه زندگی برای انسان‌ها مطرح می‌شوند. دسته‌ای از باورها، باور به جهان آخرت و معاد و عالم مجردات است.
این باور یکی از اصول و ارکان دین مبین اسلام است و منکر آن خارج از دین اسلام شمرده می‌شود.
بنابراین در وجود موجودات ماوراءالطبیعی شکی نیست اما باور به آن کمی برای آدمی سخت است.
سخت شدن پذیرش باورهای متافیزیکی برای انسان به عوامل گوناگونی بستگی دارد که برخی از آنها عبارتند از:
انس به محسوسات
ما انسان‌ها به دلیل انس با محسوسات و غوطه‌وری در مادیات مایلیم مفاهیم قدسی ماورای طبیعی را در حد محسوسات و وابسته به محسوسات تنزل دهیم و انتظار داریم با معیار و میزان عالم محسوس، حقایق عالم غیب را در تور معرفت خویش قرار دهیم. چنان‌که علامه طباطبایی می‌فرماید:
«عادت ما چنین است که وقتی الفاظ را می‌شنویم، معانی مادی یا وابسته به ماده از الفاظ به ذهن متبادر می‌شود، پس وقتی الفاظی مثل حیات و علم و قدرت و سمع و بصر و کلام و اراده و رضا و... را می‌شنویم، آنچه به ذهن تبادر می‌کند، وجودات مادی این مفاهیم است و وقتی می‌شنویم «إنّ الله خَلَق العالَم و فَعَل کذا و عَلَم کذا و أراد أو یرید أو شاء أو یشاء کذا» فعل را مقید به زمان می‌کنیم چون در زندگی روزمره این‌گونه عادت
کرده‌ایم».(1)
به دلیل عادت و انس با عالم ماده است که وقتی مفاهیم ماورای مادی را می‌شنویم نمی‌توانیم تصوری روشن از آنها داشته باشیم، از این‌رو دچار حیرت می‌شویم. استاد مطهری می‌فرماید: «اشکال مسائل ماوراءالطبیعی در مرحله تصور است نه در مرحله تصدیق... برخلاف سایر علوم».(2)
محدودیت زبان بشری
زبانی که با آن سخن می‌گوییم زبان بشری است و بیشتر برای مفاهیم مادی ساخته شده و گنجایش بیان ماهیت مفاهیم قدسی را ندارد و از طرفی خدا وقتی می‌خواهد با انسان سخن بگوید چاره‌ای نیست جز اینکه حقایق قدسی را تنزّل داده و در قالب همین الفاظ بگنجاند تا مورد فهم انسان‌ها شود، چنان‌که می‌فرماید:
«به درستی که قرآن از جانب رب‌العالمین فرود آمده... و به زبان عربی فصیح می‌باشد.»(3)
اما گنجاندن معانی فوق‌طبیعی در قالب الفاظ رایج، دشوار است.
استاد مطهری در همین زمینه می‌فرماید:
«محدود بودن مفاهیم الفاظ و کلمات از یک طرف و انس اذهان به مفاهیم حسی و مادی از طرف دیگر، کار تفکر و تعمق در مسائل ماورای طبیعی را دشوار می‌سازد...
حقیقت این است که مفهوم سهل و ممتنع در مورد مسائل الهی بیش از هر مورد دیگر صدق می‌کند... زیرا معانی ماوراءالطبیعی را در محدوده مفاهیم و تصورات عادی وارد کردن و در قالب الفاظ و کلمات جای دادن شبیه دریا را در کوزه ریختن است.
معانی هرگز اندر حرف ناید
که بحر قُلزُم(دریای سرخ) اندر ظرف ناید(4)
سِرّ مطلب این است که همه الفاظ و عبارات محدودند و بدون استثنا مادی‌اند و به صفات ماده متصف و عالم علم و غیب معانی‌اند و غیرمتصف به اوصاف و احکام ماده، پس چگونه موجود محدود می‌تواند مبین و معرف نامحدود باشد؟!(5)
دگرگونی زبان
زبان‌های بشری همواره در حال تغییر و دگرگونی‌اند و معنای واژه‌ها در طول زمان تغییر می‌کند و از یک واژه در عصرهای مختلف معناهای گوناگون فهمیده می‌شود.(6)
پس به طور کلی در رویارویی با مفاهیم قدسی ماورای طبیعی با دو گونه مشکل مواجه هستیم: اولی در ناحیه ادراک است و دومی در ناحیه تبیین و تفسیر مدرکات که از ناحیه زبان و الفاظ حاصل می‌شود. امام خمینی درباره دشواری تبیین آنچه که انبیا یافته‌اند می‌فرماید:
«داستان هر یک از انبیا مثل آن آدمی است که خواب دیده و مناظر فوق عادی را مشاهده کرده لکن زبانش عقده (گره) دارد و مردم هم کر هستند.»(7)
چالش پیامبر اکرم(ص) از همه بیشتر بود برای اینکه آنچه یافته بود و آنچه از قرآن در قلب او نازل شده بود، آن را برای چه کسانی بیان کند؟ مگر برای آن کسی که رسول‌الله او را به مقام ولایت منصوب کرده [یعنی] علی(ع).
البته عواملی همچون هواهای نفسانی، سنت‌های غلط نیاکان و استبداد اندیشه و تعصب، در سخت شدن باور به مسائل ماوراءالطبیعی برای انسان موثرند.
پس بر ماست که طریقه معرفت خدا و دیگر حقایق قدسی را پیدا کرده و زبانی را که او با ما سخن گفته بشناسیم، به امید آنکه با دستیابی به اعتقادات برحق، باب تسبیح و تقدیس حق، آن‌گونه که شایسته مقام عزّ ربوبی است را به‌جا آوریم.(8)
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. طباطبايى، محمدحسين، ترجمه الميزان فی تفسیر القرآن، ج1، ص15. ترجمه عبارت عربی: خدا عالَم را آفرید و چنان کرد یا دانست یا خواست یا می‌خواهد...
2. مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى، ج 6، ص 899.
3. شعراء: 192 و 195.
4. مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى، ج6، ص898.
5. حسن‌زاده آملى، دروس معرفت نفس، درس 92، ص349.
6. هرمنوتیک کتاب و سنت، محمد مجتهد شبسترى، ص35.
7. موسوى خمينى، روح‌الله، نبوت از دیدگاه امام خمینی، ص493.
8. مبانی معرفت‌شناسی مفاهیم ماورای طبیعی دینی، علی‌اله بداشتی، فصلنامه نامه مفید، شماره 10.